5 partyzancka Brygada Wileńska na powstańczych szlakach Podlasia
Dodane przez cc_admin dnia Sierpień 29 2006 22:56:54
   Wędrując po Białostocczyźnie, napotykamy - także i w obrębie Puszczy Białowieskiej - partyzanckie mogiły, na których umieszczone napisy mówią, iż spoczywają w nich żołnierze z 5 Brygady Wileńskiej AK. Jak doszło do tego, że walczący na dalekich Kresach Wschodnich akowcy znaleźli właśnie tutaj kres swojej żołnierskiej wędrówki?
   Wspomniane zostało już pojawienie się w lecie 1944 r. w tych stronach majora „Łupaszki". Po rozbrojeniu w lipcu 1944 r. przez wojska sowieckie oddziałów AK skoncentrowanych pod Wilnem i walczących o wyparcie Niemców z tego miasta, część akowców zdołała wymknąć się z sowieckiego „kotła". Znaleźli się wśród nich także i partyzanci 5 Brygady Wileńskiej, dowodzonej przez mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszkę". Jednostka ta, zwolniona przez komendanta Wileńskiego Okręgu AK ppłk. A. Krzyżanowskiego „generała Wilka" z obowiązku uczestnictwa w operacji „Ostra Brama", nie wzięła udziału w walkach o Wilno, lecz atakując mniejsze jednostki niemieckie usiłowała oderwać się od nadchodzących wojsk sowieckich i przesunąć na zachód. Dotarła do Puszczy Grodzieńskiej, gdzie jednak część jej pododdziałów została rozbrojona przez sowietów. Reszta, podzielona przez „Łupaszkę" na małe grupki, kontynuowała marsz na zachód. Udało się ustalić losy siedmiu takich grupek. Jedna została wybita przez sowietów jeszcze przed przekroczeniem Niemna, dwie rozbrojone i wcielone do LWP, kolejna grupa zawróciła na Wileńszczyznę, by tam kontynuować dalszą walkę, natomiast trzy dotarły na teren południowo - wschodniej części dzisiejszego województwa białostockiego (powiat Bielsk Podlaski).

5 Brygada Wileńska AK na zbiórce. Wileńszczyzna, 1944 r.

   Sam major „Łupaszka" także zdołał z grupką swych żołnierzy przedrzeć się na Białostocczyznę i w końcu sierpnia 1944 r. nawiązał kontakt z Komendantem Białostockiego Okręgu AK, ppłk. Władysławem Liniarskim „Mścisławem", oddając się do jego dyspozycji. Ten podporządkował sobie jego grupę, skierował go w rejon Puszczy Białowieskiej oraz polecił mu zbieranie rozbitków z wileńsko -nowogródzkiej AK i wcielanie ich do oddziału ( jego zastępcą został wkrótce por./kpt. Lech Leon Beynar „Nowina", oficer BIP Wileńskiego Okręgu AK, znany później jako wybitny historyk, występujący pod literackim pseudonimem - Paweł Jasienica). Komendant Okręgu zalecał przy tym wileńskim partyzantom unikanie starć z wojskami sowieckimi.
   We wrześniu 1944 r. kadrowy oddział dowodzony przez „Łupaszkę" przeszedł znów za „linię Curzona" i wybudował sobie bazę w północno - wschodniej części Puszczy Białowieskiej (w tzw. Puszczy Świsłockiej). Zaatakowany przez grupę operacyjną NKWD, musiał przesunąć się jeszcze dalej na wschód, w lasy Puszczy Różańskiej. Tu także nie znalazł schronienia i po walkach z NKWD musiał odskoczyć na teren powiatu wołkowyskiego, gdzie zaopiekowały się nim placówki terenowe AK. Kolejnym ruchem był powrót „do Polski" - na teren powiatu Bielsk Podlaski, gdzie w wioskach w rejonie Jałówki zamierzano przeczekać zimę pod opieką „siatki" AK. „Wsypa" spowodowana działalnością agentury NKWD sprawiła, iż podkomendni „Łupaszki" znów musieli szukać schronienia w ostępach Puszczy Białowieskiej, tym razem po polskiej stronie granicy. W końcu grudnia 1944 r. zostali zaprowadzeni przez łączników Obwodu AK Bielsk Podlaski na kwatery we wsiach Kiersnowo, Pace, Oleksin, Kadłubówka i Sierakowizna.
   Formalne rozwiązanie Armii Krajowej przez gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka" nie wpłynęło w żaden sposób na zmianę sytuacji wileńskich partyzantów, kryjących się przed NKWD w przyjaznych podlaskich wioskach. Komendant Białostockiego Okręgu AK, ppłk „Mścisław", traktując rozkaz gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka" z 19 I 1945 r. jako wymuszony przez wymogi „wielkiej polityki", ograniczył się do zmiany nazwy struktury organizacyjnej jaką dowodził. W lutym 1945 r. powołał mianowicie do życia Armię Krajową Obywateli - AKO (niekiedy określaną też jako Obywatelską Armię Krajową - OAK). Akt ten nie zmieniał nic prócz formalnego nazewnictwa - Białostocki Okręg AK, obecnie jako Białostocki Okręg AKO, nadal trwał w konspiracji i kontynuował działalność niepodległościową - tym razem przeciwko nowemu okupantowi - Rosji Sowieckiej i popierającym ją „rodzimym" komunistycznym zdrajcom. W tej nowej sytuacji w swym rozkazodawstwie ppłk „Mścisław" zwracał szczególną uwagę na prowadzenie działań z zakresu samoobrony przeciwko NKWD i UB oraz ich agenturom. Zadanie jakie Komendant Białostockiego Okręgu AK-AKO przeznaczył dla majora „Łupaszki" i jego podkomendnych wiązało się właśnie z tą sferą życia konspiracyjnego. Powierzył mu bowiem funkcję „dowódcy partyzantki Okręgu", tzn. dowodzenie jednostką uznaną za dyspozycyjny oddział Komendy Białostockiego Okręgu AK-AKO. Zgodnie z otrzymanym rozkazem major „Łupaszka" w dniu 5 IV 1945 r. wyruszył w pole na czele zawiązku odtwarzanej 5 Brygady Wileńskiej AK (było to około 40 partyzantów). Po miesiącu liczebność jego oddziału wzrosła do 110 ludzi, a w dniu 5 VI 1945 r. wynosiła 210 żołnierzy (w tym 7 oficerów). W okresie lata 1945 r. stan osobowy 5 Brygady Wileńskiej wahał się w granicach 250 - 300 żołnierzy. Tak znaczny rozwój liczebny oddziału był możliwy głównie dzięki temu, że do wileńskich akowców licznie dołączali miejscowi - podlascy ochotnicy, a także dezerterzy z „ludowego" WP, którzy nie chcieli w spodziewanym konflikcie pomiędzy Rosją Sowiecką i Zachodem walczyć i ginąć za obcą, niesłuszną sprawę. Interesująco przedstawia się pochodzenie terenowe żołnierzy odtworzonej na Białostocczyźnie 5 Brygady Wileńskiej. Na 300 osób, o których wiemy, że przewinęły się przez szeregi tej jednostki, ponad połowa pochodziła zza „linii Curzona" (aż 157; najwięcej było Wilniaków, ale dość liczni byli żołnierze z Nowogródczyzny i Grodzieńszczyzny, trafiali się nawet z Wołynia i Małopolski), 63 pochodziło z woj. białostockiego, 30 z innych części Polski (w większości z Podlasia lewobrzeżnego), a o 50 brak jest danych.

1 szwadron 5 Brygady Wileńskiej AK w marszu. Podlasie, lato 1945 r.

   Mjr „Łupaszka" podzielił podległe sobie siły na cztery pododdziały, które aczkolwiek piesze, swym nazewnictwem nawiązywały do tak bliskich mu tradycji kawaleryjskich. Cztery spośród wspomnianych jednostek nosiły nazwę szwadronów, jeden - kompanii, określanej jako „kompania szturmowa" (ta ostatnia jednostka, prezentująca zresztą najmniejszą wartość bojową, rekrutowała się głównie z uciekinierów z armii Berlinga).
   Struktura 5 Brygady Wileńskiej wiosną i latem 1945 r. wyglądała następująco:
  
Dowódca  - mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka"
Zastępca dowódcy - kpt. Lech Leon Beynar "Nowina"
Adiutant - por. Jerzy Jezierski "Stefan"
Kurier dowódcy brygady - wachm. Wacław Beynar "Orszak"
1 szwadron - dowódca: por. Zygmunt Błażejewicz "Zygmunt" (AK Wilno),
 - zastępca: ppor. Lucjan Minkiewicz "Wiktor" (AK Wilno)
2 szwadron - dowódca: ppor. Romuald Rajs "Bury" (AK Wilno, we wrześniu 1945 r. przeszedł do Narodowego Zjednoczenia Wojskowego),
 - zastępca: ppor. Mikołaj Kuroczkin "Leśny" (AK Wilno)
1 kompania szturmowa - dowódca: por. Jan Mazur "Piast" (dezerter z LWP),
 - zastępca: ppor. Jerzy Blank "Jur" (dezerter z LWP)
4 szwadron - dowódca: por. Marian Pluciński "Mścisław" (AK Wilno),
 - I zastępca: wachm. Henryk Wieliczko "Lufa" (AK Wilno),
 - II zastępca: ppor. Zdzisław Badocha "Żelazny" (AK Wilno)
drużyna podoficerska - ppor. Jan Zaleski "Zaja" (AK Nowogródek)


Kadra 5 Brygady Wileńskiej AK, sierpień 1945 r.
Od lewej: Mikołaj Kuroczkin "Leśny", NN, por. Lucjan Minkiewicz "Wiktor", por. Marian Pluciński "Mścisław", por. Zygmunt Błażejewicz "Zygmunt", mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka", ppor. Władysław Łukasiuk "Młot", ppor. Jan Zaleski "Zaja", ppor. Romuald Rajs "Bury".

   Oddziały 5 Brygady Wileńskiej występowały umundurowane jak regularne, przedwojenne jednostki WP. Wielu oficerów i żołnierzy nosiło na mundurach emblematy religijne - ryngrafy. Szwadrony posiadały, głównie w wyniku zdobyczy, bardzo dobre uzbrojenie (w tym ponad 20 lekkich i ręcznych karabinów maszynowych). Całość sił podległych majorowi „Łupaszce" charakteryzowała wysoka dyscyplina i poprawny stosunek do ludności, zjednujący jej sympatię (odstępstwa od tej zasady były surowo karane - do kary śmierci włącznie). W szeregach 5 Brygady Wileńskiej AK służyli żołnierze - ochotnicy, traktowani jednakowo bez względu na pochodzenie narodowe, stanowe czy wyznawaną wiarę. Oprócz stanowiących zdecydowaną większość katolików spotykamy w szeregach tej jednostki także i prawosławnych pochodzących z kresów wschodnich. Byli wśród nich i prawosławni Polacy i Białorusini, a także dzieci rosyjskich „białych" emigrantów. Niektórzy z nich sprawowali ważne i odpowiedzialne funkcje, jak np. zastępca dowódcy 2 szwadronu - ppor. Mikołaj Kuroczkin „Leśny", dowódca plutonu tegoż pododdziału Włodzimierz Jurasow „Wiarus" czy lekarz brygady - doktor Sidoruk.

Drużynowy 4 szwadronu plut. Leon Smoleński "Zeus" w otoczeniu kobiet z białoruskiej wioski. Białostocczyzna, 1945 r.

   Brygada nie posiadała własnego zaplecza terenowego; w zakresie rozpoznania, uzyskiwania zaopatrzenia oraz opieki medycznej - współdziałała ze strukturami konspiracyjnymi AK-AKO. Komendant Białostockiego Okręgu AK-AKO przydzielił wiosną 1945 r. 5 Brygadzie Wileńskiej jako teren operacyjny „Rejon A" (dawny Inspektorat Podlaski) obejmujący obwody (powiaty) Bielsk Podlaski i Wysokie Mazowieckie. Jednak podczas półrocznej działalności, od kwietnia do września 1945 r., brygada zapuszczała się także na teren powiatów: białostockiego, zambrowskiego, ostrowskiego oraz na lewym brzegu Bugu: sokołowskiego, siedleckiego, węgrowskiego i bialskopodlaskiego. Major „Łupaszka" wypracował swoisty, oryginalny styl działań dowodzonej przez siebie jednostki, niewątpliwie nawiązujący do doświadczeń okupacyjnych partyzanckich brygad wileńskich. Poszczególne pododdziały 5 Brygady operowały zazwyczaj samodzielnie, łącząc się tylko na czas wykonania poważniejszych operacji bojowych lub na czas odbywających się regularnie koncentracji (nie rzadziej niż raz w miesiącu). W białostockim okresie działalności 5 Brygady takich koncentracji przeprowadzono łącznie osiem. Pozwalało to na jednoczesne objęcie działaniami brygady rozległego obszaru od jednego do dwóch powiatów. Podczas koncentracji dowódcy pododdziałów składali sprawozdania ze stanów swych jednostek i wykonanych przez nie akcji, a także otrzymywali nowe zadania. Szereg działań z zakresu samoobrony, zwłaszcza likwidacje agentury NKWD i UB, pododdziały 5 Brygady przeprowadzały na zlecenie komendantów obwodów AK-AKO, na obszarze których operowały. Oprócz działań z zakresu samoobrony przeciwko agenturze komunistycznej, partyzantka „Łupaszki" zwalczała przestępstwa pospolite, a zwłaszcza bandytyzm i złodziejstwo.
   W 1945 r. szwadrony brygady „Łupaszki" wykonały łącznie 87 większych akcji dywersyjno - bojowych (nie licząc wykonanych wyroków śmierci na agenturze). Przeprowadziły 19 zasadzek, rozbiły 3 posterunki sowieckie, 13 posterunków MO i 3 posterunki SOK, rozbroiły jeden garnizon „ludowego" WP, w trzech przypadkach odbiły aresztowanych, wykonały 12 większych akcji zaopatrzeniowych w instytucjach rządowych, przeprowadziły 9 akcji likwidowania bandytyzmu (zginęło w nich kilkanaście osób), stoczyły 5 większych walk i 7 potyczek, a także dokonały 12 innych akcji (np. zatrzymanie i kontrola pociągu, rozbrojenie mniejszych grup MO itp.). Zlikwidowały co najmniej 51 agentów NKWD i UB. Ponadto z rąk partyzantów 5 Brygady zginęło blisko 80 oficerów i żołnierzy NKWD oraz kilkudziesięciu funkcjonariuszy UB i MO (część zabitych milicjantów była współpracownikami UB), a także kilkunastu żołnierzy KBW i 1 „praskiego" pp, uczestniczących w operacjach przeciwpartyzanckich. Znacznie większa liczba funkcjonariuszy MO i żołnierzy „ludowego" WP została rozbrojona i puszczona wolno.

1 szwadron 5 Brygady Wileńskiej AK. Puszcza Białowieska, maj 1945 r.

   Do najpoważniejszych akcji 5 Brygady Wileńskiej w 1945 r. należy m.in. bój 1 szwadronu por. „Zygmunta" z grupą operacyjną NKWD pod Majdanem - Topiłem w Puszczy Białowieskiej, oraz zniszczenie grupy operacyjnej NKWD i UB w walce stoczonej we wsi Miodusy Pokrzywne, dokonane wspólnie z podlaskim oddziałem Władysława Łukasiuka „Młota".
   Można oceniać, iż odtworzona w 1945 r. 5 Brygada Wileńska majora „Łupaszki" stała się najbitniejszą jednostką partyzancką Białostockiego Okręgu AK-AKO; niewątpliwie wyróżniała się jakością swych działań także w skali całego kraju. Przesądzało o tym nie tylko doświadczenie bojowe jej dowódcy i znacznej części żołnierzy, wyniesione z walk w szeregach kresowych oddziałów AK jeszcze w okresie okupacji niemieckiej, ale i walory ideowe zespołu ludzi tworzącego brygadę. Zetknęli się oni z systemem komunistycznym i sowieckimi porządkami podczas dwukrotnej okupacji Kresów przez Rosję Sowiecką i nie mieli złudzeń co do przyszłości Polski pod rządami komunistów. Prezentowali wybitnie bojową i zarazem ideową postawę. Dowodzona przez „Łupaszkę" jednostka nie była miejscem schronienia dla ludzi nastawionych na przetrwanie w momencie przełomowym, jak miało to miejsce w wielu innych oddziałach partyzanckich tego okresu, lecz oddziałem prowadzącym rzeczywistą walkę z rzeczywistym wrogiem.

Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski